Biogram w Indeksie Osobowym SSS
Jan Lityński urodził się 18 stycznia 1946 w Warszawie w rodzinie pochodzenia żydowskiego. W 1963 rozpoczął studia matematyczne na Wydziale Matematyki i Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. W czasie studiów był jednym z najaktywniejszych członków środowiska tzw. komandosów. Od 1966 należał do Związku Młodzieży Socjalistycznej. Za udział w zorganizowanej na Uniwersytecie Warszawskim z udziałem Leszka Kołakowskiego dyskusji w rocznicę października 1966 został objęty postępowaniem wyjaśniającym rzecznika dyscyplinarnego uczelni. Był koordynatorem akcji zbierania podpisów pod listem w obronie studentów zawieszonych za udział w tej debacie (m.in. Adama Michnika, z którym się przyjaźnił), a także jednym z koordynatorów (pozostałymi były Irena Lasota i Teresa Bogucka) akcji protestacyjnej na wypadek usunięcia Adama Michnika z uczelni. W marcu 1967 został za to usunięty ze Związku Młodzieży Socjalistycznej, a w kwietniu tego samego roku ukarany upomnieniem rektora UW. W odpowiedzi na wykluczenie z ZMS został sygnatariuszem listu otwartego krytycznego wobec tej organizacji. Brał udział w spotkaniach dyskusyjno-samokształceniowych organizowanych przez grupę studentów skupionych wokół Józefa Dajczgewanda oraz w organizowanych od jesieni 1967 dyskusjach środowiska skupionego wokół Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego organizowanych od jesieni 1967.
Brał aktywny udział w wydarzeniach, które dały początek wydarzeniom marcowym w 1968. 30 stycznia 1968 uczestniczył w proteście ulicznym przeciwko zdjęciu z afisza Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, za co został zatrzymany i następnie skazany przez kolegium ds. wykroczeń na grzywnę w kwocie 2500 złotych oraz objęty postępowaniem dyscyplinarnym ze strony władz UW. Był też jednym z autorów petycji studenckiej w obronie spektaklu, a następnie koordynował akcję zbierania podpisów pod tą petycją na uczelni. Brał także udział w akcji ulotkowej w obronie Dziadów organizowanej w lutym 1968 na Uniwersytecie Warszawskim.
Uczestniczył aktywnie w spotkaniach, na których zadecydowano o przeprowadzeniu 8 marca 1968 wiecu w obronie relegowanych z UW Adama Michnika i Henryka Szlajfera. W dniu wiecu o 5:40 rano został zatrzymany przez funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej. W rezolucji tego wiecu został wymieniony jako jedna z osób niesprawiedliwie represjonowanych przez władze uczelni. Został zwolniony 10 marca 1968, a następnego dnia uczestniczył w zebraniu studentów matematyki UW, na którym wybrano go w skład komitetu studenckiego koordynującego protest na macierzystym wydziale. 12 marca 1968 został ponownie zatrzymany, następnie aresztowany i relegowany z uczelni. W toku śledztwa odmówił składania wyjaśnień. W maju 1968 przedstawiono mu zarzut z artykułu 36 tzw. małego kodeksu karnego (udział w organizacji konspiracyjnej). Był sądzony razem z Sewerynem Blumsztajnem, jego obrońcą był adwokat Zygmunt Kropiwnicki. Prokurator zażądał dla niego kary 5 lat pozbawienia wolności. 12 grudnia 1968 został skazany wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Warszawie na karę 2,5 roku pozbawienia wolności. 1 marca 1969 wyrok ten utrzymał Sąd Najwyższy. Jan Lityński odbywał karę w zakładzie karnym w Strzelcach Opolskich, skąd został zwolniony dzięki amnestii 26 lipca 1969. Władze PRL sprzeciwiały się kontynuowaniu przez niego nauki.
Po zwolnieniu pracował początkowo jako szlifierz w Zakładzie Materiałów Magnetycznych „Polfer”, a od 1970 jako programista w Ośrodku Badawczo-Rozwojowym Informatyki. Utrzymywał kontakty z Jackiem Kuroniem i środowiskiem byłych „komandosów”. W geście solidarności obserwował w 1970 wraz z innymi członkami swojego środowiska tzw. proces taterników. W 1971 był jednym z inspiratorów listu 17 literatów w obronie skazanych działaczy Ruchu. W roku akademickim 1974/1975 uczestniczył w niezależnym seminarium historycznym, w którym udział brali także m.in. późniejsi działacze opozycji z kręgu komandosów, Gromady Włóczęgów i Sekcji Kultury Klubu Inteligencji Katolickiej w Warszawie. W 1975 podpisał razem z Jackiem Kuroniem, Sewerynem Blumsztajnem, Adamem Michnikiem i Barbarą Toruńczyk depeszę gratulacyjną dla laureata Pokojowej Nagrody Nobla Andrieja Sacharowa, opublikowaną w paryskiej „Kulturze”. W grudniu 1975 należał do sygnatariuszy jednego z listów przeciwko zmianom w Konstytucji PRL.
W czerwcu 1976 uczestniczył w pracach nad Listem czternastu, podpisał też odrębny list młodszej części opozycji wyrażający solidarność z robotnikami uczestniczącymi w protestach w tym samym miesiącu. Następnie włączył się w pomoc dla represjonowanych; m.in. w lipcu 1976 obserwował proces uczestników manifestacji w Ursusie, uczestniczył w akcji pomocy robotnikom radomskim, gdzie również obserwował procesy uczestników protestu, a także brał udział w sformułowaniu wspólnego wystąpienia ofiar represji do władz PRL. Podejmował próbę stworzenia w tym mieście grupy samokształceniowej. Był współzałożycielem i następnie członkiem redakcji ukazującego się od września 1976 poza cenzurą „Biuletynu Informacyjnego „KOR””. W styczniu 1975 podpisał list otwarty z żądaniem powołania komisji poselskiej dla zbadania wydarzeń z czerwca 1976. 4 marca 1977 został zatrzymany podczas zebrania redakcji swojego pisma, zwolniono go po 48 godzinach. W tym samym miesiącu został zwolniony z pracy. Ponownie zatrzymany 19 maja 1977 i aresztowany na trzy miesiące wraz z innymi członkami i współpracownikami Komitetu Obrony Robotników, następnie zwolniony w lipcu 1977 na mocy amnestii. Od września 1977 był członkiem redakcji nowo utworzonego pisma „Robotnik”, w związku z tym zrezygnował z udziału w redakcji „Biuletynu Informacyjnego „KOR””.
24 października 1977 został członkiem Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”. W ramach KSS „KOR” uczestniczył w działaniach na rzecz stworzenia niezależnego ruchu robotniczego, współpracował także z Biurem Interwencyjnym KSS „KOR”. Był w dalszym ciągu członkiem redakcji „Robotnika”. W listopadzie 1977 opublikował na łamach pisma artykuł pt. Przedstawicielstwa robotnicze, w którym wzywał m.in. do inicjowania dyskusji z udziałem robotników nad stanem gospodarki oraz do namysłu nad formą przedstawicielstw robotniczych. Starał się utworzyć radomską grupę współpracowników pisma, która była jednak inwigilowana przez tajnych współpracowników Ewę Soból i Leopolda Gierka. W kwietniu 1978 wsparł inicjatywę Krzysztofa Wyszkowskiego i pomógł napisać deklarację komitetu założycielskiego Wolnych Związki Zawodowych, wspierał także niezależne środowisko robotników ze Szczecina i Gryfina. W pierwszej połowie 1979 uczestniczył w zredagowaniu deklaracji programowej niezależnego ruchu społecznego - Karty Praw Robotniczych, w której postulowano stworzenie niezależnych związków zawodowych, postulowano prawo do strajku, formułowano liczne postulaty socjalne. Był sygnatariuszem tego dokumentu, następnie wziął udział w zbieraniu podpisów pod tym dokumentem w całej Polsce.
Jesienią 1977 został członkiem redakcji pisma „Głos”, jednak wycofał się z niej na początku 1978 po konflikcie z Antonim Macierewiczem. Latem 1978 został członkiem redakcji pisma „Krytyka”. Od listopada 1979 był członkiem nowo powołanej komisji redakcyjnej „Komunikatu KSS „KOR””, która w praktyce stanowiła robocze prezydium KSS „KOR”.
Brał udział w rozpoczętych jesienią 1978 spotkaniach polskich i czeskich opozycjonistów z kręgu Karty 77. Uczestniczył w trwającej od 3 do 10 października 1979 głodówce w kościele Świętego Krzyża w Warszawie w intencji więzionych za przekonania w Polsce i Czechosłowacji.
W toku swojej działalności był wielokrotnie zatrzymywany na 48 godzin, 15 grudnia 1979 został wraz z innymi działaczami opozycji kolejny raz aresztowany na trzy miesiące za czyn z art. 276 § 1 kodeksu karnego, tj. za udział w związku mającym na celu przestępstwo, ale ostatecznie zwolniono go 19 grudnia 1979. Kolejny raz zatrzymano go w sierpniu 1980, a 28 sierpnia 1980 został aresztowany na 3 miesiące, zwolniono go po podpisaniu 31 sierpnia 1980 porozumień sierpniowych w Gdańsku.
We wrześniu 1980 na prośbę Jerzego Jacka Pilchowskiego został doradcą Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność” w Wałbrzychu (od października 1980 jako członek Zespołu Konsultacyjno-Doradczego). Wszedł w skład redakcji „Biuletynu Informacyjnego MKZ”. Był również doradcą zarządu Regionu Mazowsze NSZZ „Solidarność” oraz Komitetu Robotniczego Hutników, który organizował strukturę związkową w Hucie im. Lenina w Krakowie. Wspomagał także Jacka Kuronia w jego pracach koncepcyjnych nad stworzeniem niezależnych od władz klubów samorządowych. W sierpniu 1981 wszedł w skład grup, które miały przygotować nową ordynację do rad narodowych oraz deklarację ideową klubów mających działać w ramach „Solidarności”. Był członkiem powołanego przez Karola Modzelewskiego i Janusza Onyszkiewicza zespołu, który miał ustalać bieżące kierunki propagandy związkowej. Jako doradca związku wziął udział w odbywającym się we wrześniu i październiku 1981 I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku. Uczestniczył w zredagowaniu Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej, wspierając inicjatywę Henryka Sicińskiego i Bogusława Śliwy. Jesienią 1981 brał udział w powstaniu Klubów Rzeczypospolitej Samorządnej „Wolność-Sprawiedliwość-Niepodległość”, był sygnatariuszem deklaracji założycielskiej klubów ogłoszonej 22 listopada 1981.
13 grudnia 1981 został internowany, przebywał w Białołęce. 3 września 1982 został aresztowany i przewieziony do więzienia mokotowskiego. Przedstawiono mu zarzut popełnienia czynu z art. 123 kodeksu karnego i art. 128 kodeksu karnego, tj. podjęcia działań w celu obalenia przemocą ustroju PRL (był to czyn zagrożony karą od lat 5 do kary śmierci). Zarzutem objęto jego aktywność społeczną od września 1977. Został osadzony w więzieniu mokotowskim wraz z innymi aresztowanymi członkami KSS „KOR” Jackiem Kuroniem, Adamem Michnikiem, Henrykiem Wujcem i Zbigniewem Romaszewskim. 11 stycznia 1983 przedstawiony zarzut zmieniono na zarzut przygotowań do czynu opisanego w art. 123 kodeksu karnego, za co groziła kara od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolności. 1 czerwca 1983 otrzymał sześciodniową przepustkę na pierwszą komunię córki, z której nie powrócił. Od 16 czerwca 1983 był poszukiwany listem gończym.
W podziemiu uczestniczył w organizowaniu wydawnictwa „Myśl”. Publikował w prasie drugiego obiegu, m.in. w „Tygodniku Mazowsze” i „Przeglądzie Wiadomości Agencyjnych. W 1984 wydał w drugim obiegu pracę pt. Solidarność - problemy, znaki zapytania. Jesienią 1984 został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze. W opublikowanym 24 września 1986 w „TM” artykule W nowym układzie politycznym z optymizmem przyjął decyzję o amnestii ogłoszonej w lipcu 1986. Ujawnił się wraz Wiktorem Kulerskim 30 września 1986 (RKW działała od tego dnia jawnie). W październiku 1987 Jan Lityński opublikował w „TM” artykuł "Skończył się czas negacji", w którym sugerował wysunięcie programu reform, które wymuszą zmiany w systemie politycznym. Razem z Pawłem Śpiewakiem opublikował w 1987 książkę "Książę jest nagi". Uwagi o socjotechnice komunizmu. W czerwcu 1987 podpisał deklarację Kręgu Przyjaciół Solidarności Polsko-Czesko-Słowackiej, następnie uczestniczył w spotkaniach opozycjonistów polskich, czeskich i słowackich organizowanych w Sudetach. W latach 1981-1989 współpracował z działaczami KRH z Nowej Huty (St. Handzlik, J. Ciesielski, E. Nowak).
Brał udział w zwołanym przez Lecha Wałęsę 7 listopada 1987 zebraniu działaczy niezależnych, na którym opowiedział się za jednolitym kierownictwem całej opozycji. Na przełomie 1987 i 1988 bronił wraz ze Zbigniewem Bujakiem koncepcji budowy ruchu społecznego, który tworzyłby mechanizm nacisku na władze, jednak bez ambicji ściśle politycznych. W ogłoszonym w maju 1988 w „Tygodniku Mazowsze” artykule Szanse na wyjście z pata zmienił jednak stanowisko i rozważał udział opozycji we współrządzeniu państwem (od czego „Solidarność” dotychczas się odżegnywała), jakkolwiek przyznawał, że nie miała ona wówczas politycznego i gospodarczego programu.
W sierpniu 1988 wspierał jako doradca strajk górników w KWK Manifest Lipcowy. 18 grudnia 1988 został członkiem Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. W lutym 1989 został członkiem nowo wybranej Regionalnej Komisji Wykonawczej. Na forum związkowym opowiedział się wraz ze Zbigniewem Bujakiem za udziałem wybieralnych działaczy w planowanych wyborach do Sejmu PRL. Uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu, pracując w podzespole do spraw górnictwa.
W latach 1989-1991 sprawował mandat posła na Sejm X kadencji z ramienia Komitetu Obywatelskiego. W 1990 wstąpił do Ruchu Obywatelskiego Akcja Demokratyczna. Od 1991 do 2001 był posłem na Sejm I i II kadencji z listy Unii Demokratycznej oraz III kadencji z listy Unii Wolności. W latach 1991-1993 i 1997-2001 był przewodniczącym sejmowej Komisji Polityki Społecznej, w latach 1999-2001 członkiem i rotacyjnym przewodniczącym Komisji do Spraw Służb Specjalnych. Był członkiem prezydium i rady krajowej Unii Demokratycznej (1991-1994), w latach 1994-1998 członkiem rady krajowej, a w latach 1994-2001 członkiem zarządu Unii Wolności. W 2005 przystąpił do powstałej z przekształcenia UW Partii Demokratycznej - demokraci.pl, do 2009 był członkiem rady krajowej tego ugrupowania.
Był członkiem komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przedterminowymi wyborami prezydenckimi 2010. 12 października 2010 został doradcą prezydenta do spraw kontaktów z partiami i środowiskami politycznymi. Pełnił tę funkcję do 5 sierpnia 2015. W 2012 wystąpił z PD.
Publikował w prasie polskiej i zagranicznej, m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Rzeczpospolitej”, „Der Spiegel”, „Libération”, „The New Yorker” i innych.
Zmarł 21 lutego 2021 w Pułtusku; utonął w rzece Narew, ratując swojego psa. Jego ciało odnaleziono 27 lutego po kilkudniowej akcji poszukiwawczej.
Został odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim (2006) oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (2008) Orderu Odrodzenia Polski. W 2015 prezydent Bronisław Komorowski nadał mu Krzyż Wolności i Solidarności. Uhonorowany został także medalem "Dziękujemy za wolność" (2024).
Jego pierwszą żoną była Anna Dodziuk. Następnie zawarł związek małżeński z Elżbietą Bogucką.
